Bij de dood van een schrijver, H.M.

In de zestiger jaren heeft in de literatuurwetenschap in Nederland het begrip 'close reading' rond het ts. 'Merlyn' een grote invloed gehad. Alleen de tekst is belangrijk met zijn al dan niet verborgen relaties tussen de woorden, de zinnen, de fragmenten, met zijn emoties en sensaties, verbonden aan de klank, het ritme. Alles buiten de tekst "doet niet mee."
Voor mij persoonlijk is 'close reading' als literair principe onbruikbaar, wanneer ik bij de dood van Harry Mulisch vanuit mijn eigen persoon, maar zeker ook vanuit het leven van Mulisch en het tijdperk waarin hij leefde, wil reflecteren op zijn oeuvre.
Centraal in deze reflectie staat voor mij het bizarre gegeven, dat zijn vader nog deel uitmaakte van de Oostenrijks- Hongaarse dubbelmonarchie en in de Eerste Wereldoorlog aan het Oostenrijkse front heeft gevochten. Wie de foto's kent, die door verslaggevers van dit front zijn gemaakt, ziet voorgoed de rijen dode soldaten in de loopgraven liggen als markering van een afgesloten tijdperk. Maar ook als een keerpunt in de Europese geschiedenis naar een 20ste eeuw, die alleen maar verbijstering oproept:wat een onvoorstelbaar Europa ligt er achter ons! Zijn vader maakte na de Anschlusz van Oostenrijk deel uit van het nationaal- socialistische Duitsland.
En dan te bedenken, dat zijn moeder daar vanuit een totaal ander perspectief als joods meisje, als joodse vrouw, een tragisch, verscheurd verleden aan over heeft gehouden. Niet onbegrijpelijk is, dat zij op latere leeftijd geemigreerd is naar de VS. Voor vele Europese Joden was een leven in dit ook cultureel verwoeste Europa onmogelijk geworden; er bleef voor hen slechts een keuze over: of naar Israel of naar elders, maar in ieder geval buiten Europa, dus de VS, waarvan de zegevierende legers de Europese culturele werkelijkheid aan het licht brachten, wat Eisenhower noemde : een zegevierende kruistocht naar Europa. Zijn moeder moet welhaast de emigratie naar de VS als een ontsnapping hebben aangevoeld.
En dan te bedenken, dat de vader als deel van het Duitse Rijk in Amsterdam werkte bij de roofbank Lippmann/ Rosenthal, een bank die zich 'ontfermde' overd de vermogens van de Joodse landgenoten, nadat die gedeporteerd en vermoord waren. Mulisch zelf en zijn moeder hebben daartegenover hun leven te danken aan de tussenkomst en de bescherming van de vader en echtgenoot tegenover de Duitse autoriteiten. Nog begrijpelijker wordt de vlucht van de moeder na de oorlog uit dit Europa en weg van de man (en het kind):"Ga je weg?" Dat afscheid van de jongen, de jongeman moet voor haar toch hartverscheurend zijn geweest.
Op basis van voortschrijdend inzicht wordt het bijwonen van het proces- Eichmann in Israel door Mulisch voor mij toch een confrontatie met een persoon, die enerzijds een misdadige wereld in optima forma vertegenwoordigde, waarvan de vader deel uitmaakte, en anderzijds meer dan een bedreigende, een daadwerkelijke moordenaar vertegenwoordigde van de joodse familie van zijn moeder en het Europese jodendom. Het kan niet anders volgens mij, of deze 20e- eeuwse werkelijkheid moet hem door zijn gehechtheid aan beide ouders meer dan eens aan de rand , in ieder geval in de nabijheid van de waanzin gebracht hebben. Bij anderen is de overschrijding van die grens metterdaad het geval geweest.
Het is deze hiervoor aangeduide invalshoek, die voor mij richtinggevend is geweest voor de beoordeling van zijn schrijversschap, een schrijversschap dat m.i. voor hem de ontsnappingsweg is geweest om uit deze persoonlijke, bizarre, Europese wereld te ontsnappen. Vanuit deze optiek is Mulisch voor mij een literaire representant van een 20ste- eeuws Europa, met als voornaamste karakteristiek de genocide op het Europese jodendom.
Maar er is aan de Europese geschiedenis van deze eeuw ook een andere kant, nl. de imperialistische mentaliteit, het streven naar de hegemonie in Europa, met als einddoel een Europese eenheid o.l.v. een van de staten. Deze strijd is in wezen al begonnen na 1870 en onder leiding van keizer Wilhelm II van Duitsland bewust nagestreefd:een duits Europa i.p.v. een europees Duitsland. De diepe crisis van deze imperialistische tendens begint al na de eerste wereldoorlog. Door de geschiedenis- wetenschap is vlijmscherp aangetoond, hoe in het interbellum de zwakke, Europese democratieen ernstig, om niet te zeggen dodelijk bedreigd werden, ter linker zijde door de communistische dictatuur en ter rechter zijde door de nationaal- socialistische dictatuur. Deze wankelende democratieen werden in West- Europa gered door de Amerikaanse democratie en zijn bondgenoten, terwijl Oost-Europa ten prooi viel aan het communisme.
Mulisch heeft door zijn keuze voor het communistische Cuba o.l.v. Fidel Castro in feite gekozen voor het communisme en tegen de VS, en wel onder invloed van het neo- marxisme 'als voornaamste macht tegen het nazisme/ het fascisme en van het anti- Amerikanisme, dat toenmaals welig tierde onder de intellectuele elite, ook in Nederland. De stellingname:"De Berlijnse Muur is een historische noodzaak" demonstreert deze fatale vergissing onder de linkse elite heel scherp. In dit opzicht is Mulisch door zijn keuze voor het communisme voor mij geen representant van de Europese, democratische geschiedenis. En dan te bedenken, dat de moeder koos voor de VS.
Als het gaat om de vraag, of hij de Nobelprijs voor de literatuur verdiend had, moet dat tweede, imperiatistische aspect, de strijd om de hegemonie in Europa, zeker ook meegewogen worden bij zo'n toekenning; en wellicht is dat ook bij het niet- toekennen gebeurd. Immers vaak wegen politieke overwegingen bij zo'n toekenning mee.
Mulisch' grote betekenis ligt voor mij dan ook vooral in zijn schrijnende, persoonlijke verbondenheid met de gezinssituatie en bij de betrokkenheid op het Europese jodendom. Zijn creativiteit, zijn literaire vormkracht zoals hij die in zijn werk gedemonstreerd heeft, met name voor zover die op de Tweede Wereldoorlog betrekking heeft, maakt hem voor mij tot een representant van deze eeuw en zijn flamboyante levenshouding, zijn dandy- achtige gedrag maken voor mij deel uit van die creativiteit en vormen samen, vormkracht en levenshouding, volgens mij een ontsnappingsweg uit een dodelijke gespletenheid in het bestaan. Al zijn werk, dat buiten deze invalshoek valt, is voor mij eveneens onderdeel geweest van deze ontsnappingsweg. Inderdaad, de schrijver is als persoon terug te vinden in zijn werk.
Niet onbegrijpelijk is het, dat hij zo'n aansprekende schrijver is geworden, ook internationaal, want als lezer zijn wij intens betrokken geweest bij deze 20e- eeuwse geschiedenis.