Grenssituaties

In de avond liep Peter over het pad tussen de kembang- sepatoe- struiken naar zijn bungalow. Op het terras las Anneke, luchtig gekleed, gelakte teennagels in open sandalen, een boek over het volk van de Marind- Anim, de disssertatie van dr. J. van B.
Ze blikte even naar hem op, nadat hij bij haar was gaan zitten.
"Er is belangrijk nieuws", zei hij, " er is een opdracht gekomen om een reisje te maken naar enkele onderwijzers in het ressort Genjem, de Nimboran".
"Hoe zo?"
"Wel, ik moet nagaan, welke wensen en problemen er leven bij de dorpsonderwijzers en daar verslag van uitbrengen aan het onderwijsbureau op Berg en Dal".
"En hoe lang gaat dat duren?"
"Oh, een dag of 10: een dag vliegen heen en een dag vliegen terug; een weekend; dan houd ik nog 6 dagen over voor bezoeken. Zoveel kan ik nu ook weer niet doen".
Ze keek naar het boek en zacht:"Ik zal je vreselijk missen. Ik leef in de situatie van dit scholencomplex met zijn slaapzalen, dit klimaat, bijna in een bezield verband, een ambiance waarin jij de man bent aan wie ik doorlopend denk".
"Dat geldt voor mij ook", zei Peter,"wat jij zegt over leven in een droomwereld, dat geldt voor mij precies zo. Vanmorgen nog onder de les. Ik besprak met de groep problemen over taalgebruik:'Wat moeten Papua- kinderen met nederlands in afgelegen kampongs? Apsa keek me met haar donkere ogen recht aan en plotseling zag ik jou voor me, zoals je me aan je gebonden hebt; ik moest me tot het uiterste dwingen om mijn hersens weer bij de les te bepalen. Ik boog mijn gezicht naar het boek en begon op goed geluk een paar zinnen daaruit voor te lezen. Je bent altijd bij me, je zou het bijna bewustzijnsverenging kunnen noemen. Maar de reis is wel belangrijk; de gegevens, die ik krijg, kan ik ook gebruiken voor de opleiding van de studenten . Hoe dichter bij de praktijk ik sta, hoe beter de praktijkvoorbereiding van de student. Maar wat je zegt, ervaar ik precies zo!"
Hij wilde iets liefs doen."Zal ik wat te drinken voor ons halen?", stond op en schonk in de keuken citroenwater in de glazen en zocht in de ijskast naar ijsblokjes.
In haar kamer rommelde Suus, het hulpje in de huishouding, de anak- piara. Die ging waarschijnlijk slapen, nadat ze eerst op hun slaapkamer de royale, witte klamboe boven het ruime bed oplettend rondom had dicht gemaakt. Het internaat met een honderd vnl. Papua- jongeren toonde een vredige uitstraling; een collega, die de internaatsdienst had, liep over het terrein, maakte nog een praatje met een student, die verlaat naar bed ging en het licht uit deed.
Ze raakte zijn hand bij het aannemen van het glas.
"Dank je wel; denk maar niet aan wat ik zei".
Hij knikte:"Hoe is het boek?"
" Onthullend, juist in onze situatie hier. Weet je, hoe meer je over andere mensen leest, hoe meer je van je zelf in hen herkent. Er staat een heel schokkend ritueel in beschreven. Ik kan me volledig inleven in het gebeuren, totdat buitenstaanders ingrijpen".
"Wees eens concreet".
"Stel je een geestenhuis voor bij de Marind", beschreef ze, '"ik heb het nooit anders gezien dan op foto's. Maar ik stel me voor zo rond 1900: een inheems huis op een verhoging van palen, binnen in het donker een flakkerend licht afkomstig van een vuurtje. In de nok de tros gesnelde schedels, zoals we die zagen in het volkenkundig museum in Rotterdam, langs de wanden opgerichte, witte bisjpalen. Teruggetrokken, onzichtbaar staren mannen naar een jongeman en een meisje, tegenover elkaar geknield in de zwakke lichtkring. Beiden zijn nog pril, de huid van de jongen glanst in de vlammen, de borsten van het meisje staan, haar tepels gespannen boven de maagdelijke Venuswelving. Behoedzaam naderen hun handen elkaar. Als hij haar bereikt, tasten zijn handen naar haar lichaam en wendt zij het hoofd.Wat gaat zij doen? Zij weet, dat zij zich zal geven aan de jongen; het is een voorrecht, dat zij beiden elkaar zullen toebehoren, zullen verzinken in elkaar. Het meisje gaat liggen en heft haar knieen.Zo dringt hij in haar.
Plots in de gespannen stilte staat aan de rand van het duister een man, een lans in de hand. In een flits voltrekt zich het gebeuren. Met 1 zwaai doodt hij beiden- in- coitus.
De tot het uiterste geladen situatie is vervuld van de ervaren eenheid van man en vrouw in een kosmische dimensie, het samenvallen van leven en dood, het doorbreken van een grens.
Uitzinnig, demonisch, barsten in het schemerlicht tegelijkertijd schel zingen en driftdansen onder de groep ingewijde mannen los, een collectieve ontlading van emotie in magie .De mensen van het dorp horen, weten wat zich heeft voltrokken. De open ruimte, waar de simpele huizen bij elkaar schuilen in huivering en vrees, is omringd door het immense oerbos, de stilte geaccentueerd door de schreeuw van een nachtvogel."
Na enkele momenten van zwijgen : "Ik begrijp de gemeenschap, ook als mythisch gebeuren, de levenwekkende kracht als centraal punt van het dorp, maar niet het doden, ondanks de verklaring die de antropoloog geeft. Ik herken het bezielde verband, wat ik zo even al zei voor mijzelf hier, het projecteren van mijn affectieve kant op de omgeving, het geheel. Wat mij intrigeert, is de vraag of de jongen en het meisje wisten, dat dit zou gebeuren.Dat kan ik mij niet voorstellen; wel: middelpunt te zijn, de schroom, de begeerte, de gemeenschap, maar niet de wil tot breken, de dood, het einde. Daarom is het voor mij geen offer, want beide levens werden genomen. Ik moest denken aan wat je vertelde over je tocht naat de Nimboran, ons samen zijn, het gemis van elkaar, hoe heerlijk het zal zijn als je weer terug bent, dan leef ik intens. Maar ook de dood is present en hoe breng je die bij elkaar? Ik onderga de begeestering, die verborgen ligt in het beeldend vermogen van schriftloze volken, ik aanvaard het ritueel als remplacant van het geschrevene, maar hoort de dood daar bij?"
Peter mompelde wat en op haar vraag:"Wat zeg je?" antwoordde hij: "De dader, de dader...Hoe verwerkt die zijn handelwijze?Hij moet toch gekweld worden door diepe schuldgevoelens? Hoe vangt zo'n gemeenschap hem op? Is de individuele verantwoordelijkheid opgegaan in de totaliteit van de beleving door het ritueel, de mythe? Er wordt een associatie in mij gewekt met een ervaring tijdens de militaire acties op Java. We verlieten de dessa; onverwacht komt er een man aanrennen en vliegt een erf op naar een huis. In een impuls gaat een soldaat onmiddellijk achter hem aan en schiet hem voor de deur van de woning dood. Zijn vrouw binnen moet dit aanschouwd hebben, maar de ontzetting na het schot blijft onaantastbaar hangen. Als ik later met de soldaat er over praat, zegt hij: "Ik wist, dat hij deelgenomen had aan de beschieting van onze patrouille bij de nadering van de dessa. Er is geen ruimte voor beide kanten- in- een persoon op dat moment. Als hij een minuut later was gekomen, was er niets gebeurd. Dan had ik hem niet gezien; dat zijn de risico's van de guerilla. Daar heb ik geen moeite mee."
Later terug in Nederland, bij een reunie, vertelde hij me, dat hij jarenlang nog wakker werd door herinneringen uit die jaren."Ze keek de man, tegenover haar gezeten, onderzoekend aan. Waarom zou hij dat vertellen; was hij zelf de dader met schuldgevoelens of had hij die vanwege het getuige zijn, het zich medeplichtig voelen? Voelde hij zich in de steek gelaten door verantwoordelijke politici, die al weer met heel andere dingen bezig waren? Had niet de toenmalige premier tegenover het staatshoofd opgemerkt:" Mevrouw, we hebben niet voor niets 150 000 soldaten naar Java gestuurd". En had een toenmalige minister van Oorlog niet verklaard:"Ik heb daar liever 1 divisie vijf jaar dan vijf divisies 1 jaar?" Of vond hij zichzelf nalatig, omdat hij niet zoals anderen geprotesteerd had, dienst geweigerd? Hoevelen liepen er op de planeet rond met dezelfde gekweldheid door deelname aan oorlogen, nu hier dan daar, om van de slachtoffers maar te zwijgen?
Maar mocht je beide gebeurtenissen met elkaar in verband brengen?
"Ik wil je niet aan je lot overlaten", zei ze, "ik wil ook echt met jou over deze ervaringen praten en proberen er samen uit te komen, hoe afschuwelijk het misschien ook is. Maar je verhaal is toch iets totaal anders dan een mythisch, ritueel gebeuren als hier beschreven.
Kan doden zinvol zijn? Is in het ritueel het element van opstanding, overleven meegegeven? Doodde de dader, of werd voor de kring van de levenden de grens bereikt van twee werelden, een andere werkelijkheid van de voorouders, die onze menselijke werkelijkheid te boven gaat? Een werkelijkheid waarin het levenwekkende geheim gekend wordt? Of werd die grens zelfs overschreden? Openbaren zich in het ritueel, in het een - zijn van het paar, mythische krachten, die leven en dood overstijgen? Het betreden van het huis was niet voor niets verboden".
"Wat zegt het boek er van?"
"Weinig, voor mij onbevredigend, Misschien werd de antropoloog in het volste vertrouwen van zijn stilzwijgen dit geheim meegedeeld en had hij beloofd er niet over schrijven. Hij ontkent dat het ritueel in de werkelijkheid werd uitgevoerd ; van hem geloof ik dat niet. Maar dan nog is hij voor mij toch al te ver gegaan en heeft hij het vertrouwen geschonden. "
Ze bleven nog even zitten, in gedachten verzonken, ieder bezig met eigen gedachtenspinsels.
Hij vertoefde bij de reunie van oud/ militairen in Arnhem en dacht aan de heftige reacties die opgeroepen werden bij de ontmoeting van oud/ soldaten, die elkaar in jaren niet meer gezien hadden, de vrouwen die meegekomen waren, en onwennig in het militaire milieu van een kazerne ronddwaalden, het informeel verzamelen op het exercitie/ plein voor een dodenherdenking rond een eenvoudig gedenkteken met daarop de namen van gesneuvelden, die hij van zeer nabij gekend had. Het bracht hem een monumentje op een grasveld aan de Italiaanse weg in Doorwerth in herinnering, waar hij regelmatig langs kwam bij de Airborne- mars en waar tot zijn verrassing de naam opstond van een gesneuvelde officier uit een andere compagnie, die hij meer dan eens gesproken had, hij realiseerde zich de misplaatsheid, nutteloosheid, vergeefsheid en volstrekte zinloosheid, de afwezigheid van enigerlei notie in de argumentatie van zijn aanwezigheid als militair op Java.
En zij, die op de betonnen vloer van het terras starend, zich afvroeg waarom de man over het verleden sprak, hoe zijn rol was geweest. Zeker, hij had open kaart gespeeld, zij had begrip voor de moeilijkheid om uit een systeem te stappen, als je daar eenmaal deel van uitmaakte. Ze nam onmiddellijk aan, dat hij zich niet schuldig had gemaakt aan schending van de mensenrechten, zich niet had vergrepen aan het leven van onschuldigen, maar de grenzen waren niet scherp te trekken. En er waren vele vrouwen, die in soortgelijke situaties leefden, zich realiseerden, dat hun echtgenoten deel hadden genomen aan onderdrukking, ook al hadden zij zich beheerst gedragen in kritieke situaties; ze wilde zich toch niet zonder meer vereenzelvigen met de man, die zij getrouwd had, wilde een kritische afstandelijkheid in acht blijven nemen zonder dat dit zou leiden tot een verzaking van hun relatie. Waar eindigde verbondenheid solidariteit, waar begon verloochening van de eigen integriteit naast de beelden van het Marind- meisje in het geestenhuis?

Voor de scherpe luisteraar was het geluid van de branding in de Jautefa- baai, waar de Grote Oceaan op de noordkust van Nieuw- Guinea stuk liep, nagenoeg niet te onderscheiden van het gesjirp van de krekels op het uitgebreide terrein van het scholencomplex Kota Radja.
De jonge vrouw, verzorgde handen op de leuningen van de opvouwbare houten tuinstoel, controleerde zich strekkend de gladde benen, de dunne enkels. de smalle voeten .....Ze stond op, schudde de kussens van de stoel, begon het terras te ordenen, zich bewust van de aanwezigheid, de onzekerheid van de ander...
Spontaan, een ingeving gehoorzamend wendde ze zich om, intuitief frontaal tot voor de man, het hoofd geheven, ogen zoekend, ...roerloos beider gevoelens registrerend... Dan, aangedaan, dreigend overmeesterd, overweldigd te worden door de opgeroepen emoties gedurende de voorbije avond, fluisterend, haperend : " ....Kom........; (en pogend zichzelf te hervinden, zijn armen om haar heen ): de dienstreis..bespreken we morgen".