Een geuzenvendel en de Indie-veteraan

Een geuzenvendel en de Indie-veteraan.

Soms vallen er parallellen op tussen een gedicht uit het verleden en de ervaringen van een Indie- veteraan. Dat is bv. het geval met het gedicht "'t Geuzenvendel op den Thuismars" van de dichter F.L.Hemkes (1854- 1887). Met name de eerste versregel van de eerste strofe trof mij nadrukkelijk; maar eerst zal ik het hele gedicht citeren.

't Geuzenvendel op den Thuismars

Zij kwamen na jaren uit Brabant weerom
Met vliegend vaandel en slaande trom
En zagen de zon bij het zinken
Op 't duin van hun Vaderland blinken.

Zo rukken zij voort - 't is de zee, die hen trekt-
Maar ginds, waar het gras hun gevallenen dekt,
Is 't, of hun een 'halt!' wordt geboden
En houden zij rust bij de doden.

"Komt, slaat de trommel en steekt de trompet!
Maar langzaam en statig, als zij 't een gebed,
En treedt met ons vaandel naar voren;
Zij zullen het Prinsenlied horen!'

Zij zongen het, saam om de heuvel geschaard,
Met de hand aan den hoed, met de hand aan het zwaard,
En plechtig, ver in 't ronde
Klonk 't lied van Aldegonde.

Toen sprak nog de hopman een :'Broeders, Goenacht!'
En 't vendel trok voort, aan de kim, als een wacht,
Verhieven Holland's duinen
In 't avondrood hun kruinen.


Vanzelfsprekend ademt het gedicht de romantische sfeer van de 19e eeuw, maar tegelijkertijd is het ook de sfeer van de soldaat en zijn ervaringen de jaren door. Dat het gedicht eigenlijk heel lang afgedaan is als een wat bombastisch geheel, kan ik alleen maar verklaren uit het gegeven, dat Nederland meer dan 150 jaar niet met oorlogshandelingen te maken heeft gehad en daardoor een sterk pacifistische mentaliteit heeft ontwikkeld: Nederland heeft de Europese ervaringen van de 1e wereldoorlog gemist en daardoor een geisoleerde kijk op de omringende wereld ontwikkeld en een ongevoeligheid voor het eigen , ver verleden en de daarbij behorende geschiedenis, met name de tachtigjarige oorlog en de gevoelens die deze oorlog nog heel lang tot in de 19e eeuw heeft opgeroepen; in feite heeft Nederland de decennia door een goede militaire traditie gemist Het consequente dieptepunt van die pacifistische mentaliteit was wel de overgave van de enclave Srebrenica.
Niet onbegrijpelijk is het, dat het aansprekende 'na jaren' bij een Indie- veteraan reacties oproept, als hij zoals ondergetekende ook jarenlang militair is geweest en nagenoeg 3 jaar in de tropen heeft mogen doorbrengen als dienstplichtige.
Maar met die laatste plaatsbepaling begint ook meteen het verschil met de situatie bij Hemkes: het Geuzenvendel dat uit Brabant terugkeert naar het noorden en een route volgt langs het duinengebied. Of het vendel een onderdeel is geweest van het leger van prins Maurits na de slag bij Nieuwpoort, wordt niet duidelijk; het zou kunnen, maar hoeft natuurlijk niet zo te zijn. Wel is duidelijk, dat de groep als overwinnaar terugkeert: 'met vliegend vaandel en slaande trom'.
De naam 'Geuzenvendel' sluit m.i. uit, dat het een afdeling is geweest na de tiendaagse veldtocht van 1830.

De tweede strofe doet mij denken aan het afscheid, dat in Indonesie genomen werd van de gevallenen op Kembang Koening in Oost-Java.
Kenmerkend voor de 2e strofe vind ik de tussenzin - 't is de zee, die hen trekt-; daarmee refereert Hemkes aan de zeevaart in de Gouden Eeuw en het romantische streven om de 19e eeuw een nieuwe impuls te geven door te wijzen op het glorieuze verleden van de Republiek en de Jan Saliegeest, zoals Potgieter die beschrijft in 'Jan,Jannetje en hun jongste kind', te doorbreken.
In die romantische setting: 'duinen, de zee', rusten zij bij het ereveld van de gesneuvelden; een groen gebied temidden van de 'blinkende duinen' en op de achtergrond het ruisen van de branding. Als het vendel zich vervolgens in een erehaag heeft opgesteld, klinkt het bevel: sla de trommel, en dat zal wel een omvloerste trommel zijn geweest, en steekt de trompet. En wie van de veteranen herinnert zich dan niet het hoornsignaal bij de eigen dodenherdenking op een reunie? Want ook dan werd de vlag halfstok gehesen.
De bekroning van het saluut is het plechtig gezongen Wilhelmus. Romantisch is opnieuw de beschrijving van de groep: 'met de hand aan de hoed, met de hand aan het zwaard'; en weer wordt de situatie duidelijk herkenbaar: een gedisciplineerde militaire eenheid opgesteld in een duinpan, die afscheid neemt van de gevallenen. Het is misschien merkwaardig, maar het sentiment van het gedicht resoneert toch bij mij, en wellicht doordat het gebeuren in wezen dezelfde kern heeft als het afscheid op de erevelden in Indonesie.
Het afscheid is kort:"Broeders, Goenacht!" En het verstrijken van de tijd wordt zichtbaar, als de eenheid in het avondrood verder trekt de vallende nacht tegemoet, naar de Republiek. En dezelfde duinen uit de eerste strofe, die toen nog blinkend waren, zijn nu en straks in de opkomende nacht de wachters rond het ereveld; en daarmee geeft Hemkes uiting aan zijn nationalistische gevoelens tegenover Holland, een nationalisme dat heel nauw verbonden was met de romantiek.
In heel zijn geidealiseerde situering is het gedicht voor mij toch ook een metafoor voor de ervaringen van de duizenden Indie- veteranen, die na terugkeer in Indonesie een bezoek brachten aan het ereveld van hun eenheid; voor mij is dat Kembang- Koening op Oost- Java.
Overigens zijn de verschillen groot in de context: niet alleen uiterlijk: Hollands duinen tegenover de palmbomen in Indonesie, maar vooral door een inderdaad ronkend en misplaatst eerbetoon aan iemand als generaal Spoor, van wie zowel op Menteng Poeloh als in Roermond prominent een buste is geplaatst. Die m.i. omstreden adoratie door bepaalde veteranen is volledig afwezig in het gedicht van Hemkes: de enige band tussen de levenden en de doden is het symbolische 'Lied van Aldegonde'. Maar ondanks mijn distantie t.o.v. het moderne eerbetoon blijft 'Het Geuzenvendel' voor mij persoonlijk metaforisch voor de dodenherdenking van de gevallenen in Indonesie. (Daarbij denk ik ook niet in de laatste plaats aan het massagraf van omgekomen vrouwen en kinderen in de Japanse kampen, dat zich op Menteng Poeloh bevindt).